Het overlijden van dierbaren is een realiteit die oudere mensen vaker overkomt dan jongere generaties. Het is mogelijk dat ouderen daardoor wat meer gewend zijn aan het mogelijk overlijden van mensen die ze kennen en beter kunnen omgaan met de ervaring van het verlies van een dierbare. Anderzijds kan dit niet verder van de werkelijkheid staan. Het overlijden van een dierbare is ook voor mensen op hogere leeftijd een zeer traumatische ervaring. Omdat u ouder bent, heeft u waarschijnlijk al van een groot aantal mensen afscheid moeten nemen. Dit betekent dat elke keer dat iemand overlijdt, u achterblijft met een extra leegte in uw leven. Naarmate het aantal personen waarmee men vertrouwd is afneemt, neemt het risico op gevoelens van isolement toe. Bovendien zijn ouderen niet gewend om hulp te vragen of hun gevoelens onder woorden te brengen. Daarnaast dwingt het overlijden van dierbaren om hun eigen naderende sterfelijkheid ook een keer onder ogen te zien.
Meer weduwen dan weduwnaars
Het overlijden van een partner is een belangrijke levensgebeurtenis die voor veel mensen pas later in hun leven plaatsvindt. In Nederland zijn er veel meer weduwen dan weduwnaars boven de 60 jaar. Dit heeft te maken met de langere levensverwachting van vrouwen in vergelijking met mannen en met het leeftijdsverschil tussen partners. De leeftijd van 69 jaar is de typische leeftijd waarop een vrouw weduwe wordt. Mannen worden gemiddeld op 71 jaar weduwnaar. Nadat mannen hun vrouw of partner hebben verloren, daalt hun levensverwachting tot onder die van vrouwen.
Vooral op oudere leeftijd kan het verliezen van een partner tot verdere problemen leiden, zoals minder zelfredzaam zijn en niet meer op een normale manier de deur uit kunnen. Deze problemen kunnen ontstaan doordat men niet goed de deur uit kan. Isolatie is een ander mogelijk gevolg hiervan voor ouderen. Bovendien hebben ouderen die net een partner hebben verloren het vaak moeilijker om naar de toekomst te kijken. Het wordt steeds moeilijker om optimistisch te blijven over de toekomst als men piekert over vragen als “Wat blijft er voor mij over?” en “Waar doe ik het nog voor?”. Het is bovendien van cruciaal belang te benadrukken dat verminderde aandacht een normale uiting van verdriet is, zelfs bij oudere mensen. Dit is iets wat niet over het hoofd mag worden gezien. Dit wordt niet altijd erkend, maar het wordt typisch beschouwd als vergeetachtigheid die een natuurlijk onderdeel is van het ouder worden.
Het verwerken van verdriet
Enerzijds is er het proces van verwerking van het verlies en de emotionele gevolgen ervan, vaak bekend als het verwerken ervan. Dit proces omvat alle activiteiten die bedoeld zijn om mensen te helpen het verlies van een geliefde te verwerken, zoals huilen om het overlijden of om het verlies van de partner, een diep verlangen voelen naar de persoon die is overleden, herinneringen ophalen en ordenen en uitgebreid praten over de overleden partner. Een van de meest essentiële resultaten van dit proces is het in het reine komen met de realiteit van het verlies. De herinnering aan de overleden geliefde wordt in de loop der tijd beetje bij beetje veranderd. Na verloop van tijd worden verdrietige herinneringen aan de echtgenoot niet langer een deel van de permanente band die men met hem of haar deelt.
Aan de andere kant is er een manier om door het rouwproces heen te komen, zodat je kunt genezen. Dit vereist dat men zijn aandacht richt op de dagelijkse activiteiten, de verantwoordelijkheden overneemt die voorheen door de partner werden gedragen of geschikte vervangers zoekt voor die verantwoordelijkheden. Om verder te gaan met het leven moet men zich even losmaken van de pijnlijke aspecten van het verlies. Een onderdeel van deze verwerkingsmethode is het nastreven van activiteiten die het leven vorm kunnen geven en het onderhouden van sociale contacten. Met betrekking tot de nieuwe omstandigheden zijn er tal van keuzes te maken, zoals hoe men zijn leven wil leiden, aan welke activiteiten men wil deelnemen en wie men als metgezel zoekt.
Invloeden op het rouwproces
De resultaten van het rouwproces bij ouderen zijn afhankelijk van een aantal variabelen. Belemmerende factoren zijn als eerste verantwoordelijk voor extra stress. Dit zijn voorbeelden van verliesgerichte stressoren, zoals een onverwacht of ernstig verlies of meerdere verliezen die zich snel na elkaar voordoen. De zorglast van het verzorgen van een zieke partner is een van de variabelen die herstel in de weg staan. Dit verdwijnt niet met het overlijden, maar het kan inhouden dat de nabestaande minder energie heeft om zich te richten op zijn eigen genezing. Ook familieruzies zoals bijvoorbeeld over een erfenis kunnen genezing in de weg staan. Een van de andere factoren die het herstel in de weg staan is armoede of een gebrek aan middelen om iemands leven te reorganiseren.
Hulpbronnen die het rouwproces kunnen beïnvloeden zijn risicofactoren. Een belangrijke hulpbron is een sociaal netwerk met diverse relaties die hulp bieden aan bijvoorbeeld de weduwnaar of de weduwe. Anderzijds is sociaal isolement een risicofactor. Het rouwproces kan worden ondersteund door interventieprogramma’s voor weduwen en weduwnaars. Eigenschappen van de weduwe of weduwnaar zelf die de rouw bevorderen (of belemmeren) worden intrapersoonlijke hulpbronnen genoemd. Zowel mannelijk als vrouwelijk zijn heeft voor- en nadelen. Vrouwen hebben vaker dan mannen ondersteunende relaties en hebben toegang tot meer lotgenoten. Vrouwen gebruiken meestal meer emotiegerichte coping, wat gunstig is voor verliesgerichte coping, maar zij kunnen meer moeite hebben met activiteiten die gericht zijn op rehabilitatie. Mannen gebruiken meer vermijdende coping mechanismen en geven meer moeilijke gevoelens zoals verdriet en angst toe, maar zijn beter opgeleid in probleemoplossende coping. Daardoor presteren mannen vaak beter tijdens de herstelgerichte coping fase dan tijdens het verliesgerichte copingproces.
Moeilijke rouw
Psychische symptomen die volgen op het overlijden van een partner kunnen leiden tot een afname van slaap , minder bewegen, onverklaarbaar aankomen of afvallen en een toename van het gebruik van antidepressiva, behandeling bij een psychiater of zelfs opname in een psychiatrische instelling. De meeste weduwen en weduwnaars ondervinden na een jaar geen psychische gevolgen meer. Toch heeft ongeveer 20% tot 30% van de mensen moeite om zich aan te passen. Deze personen ondervinden langdurig negatieve gevolgen van het verlies van een partner. Inmiddels is gecompliceerd verdriet geclassificeerd als een psychische aandoening met specifieke diagnostische criteria. Drie van de vier hieronder opgesomde symptomen, namelijk de preoccupatie met de overledene, het intense verlangen naar de overledene, het zoeken naar de overledene en de eenzaamheid als gevolg van het verlies, moeten optreden na het overlijden van een dierbare. Er zijn ook meerdere symptomen die aanwezig kunnen zijn. Deze omvatten het zich hopeloos of nutteloos voelen over hun eigen toekomst, zich emotieloos of gevoelloos voelen als reactie op het overlijden, geloven dat de persoon dood is, geloven dat het leven geen doel of betekenis heeft, geloven dat een deel van zichzelf is gestorven met de persoon, geloven dat iemands kijk op de wereld is vernietigd, de neiging hebben om de symptomen of gedragingen van de overleden persoon te vertonen en overmatige prikkelbaarheid.
Een demente oudere in rouw
Wat te doen als een bekende overlijdt? Hoe vertelt u uw dierbare het slechte nieuws en helpt u hem of haar door het rouwproces heen? Uw dementerende familielid of vriend of vriendin kan een groot verlies tegemoet zien. Misschien overlijdt een kind, een partner of een andere dierbare. Hoe moet u het slechte nieuws brengen? Hoe kunt u uw dierbare steunen terwijl hij of zij rouwt?
De keuze om iets te vertellen of geheim te houden
Wanneer iemand uit uw naaste omgeving overlijdt, kan het dilemma opkomen of u het uw dierbare wel of niet moet vertellen. Zo ja, hoe dan precies? Hoeveel specificiteit moet u geven? Zeker als u weet dat de ontvangst van deze kennis uw dierbare van slag kan brengen. Als u uw geliefde niet laat weten dat een van zijn of haar dierbaren is overleden, krijgt hij niet de kans om te rouwen om het verlies. Als hij of zij de overledene abrupt niet meer ziet zonder enig idee waarom, kunnen er gevoelens van angst en isolement opkomen. Aan de andere kant kan het vertellen van de overledene jouw partner angstig maken, omdat hij of zij niet in staat is de informatie op de juiste manier te verwerken. Helaas zijn er geen definitieve richtlijnen om met een dergelijk scenario om te gaan. Ook al heeft uw dierbare dementie, dat betekent niet dat er geen verlies en verdriet gevoeld kan worden. Het is mogelijk dat hij of zij op dit gebied dezelfde behoeften heeft als iemand die geen dementie heeft. Hierdoor is de manier waarop de persoon om wie u geeft omgaat met verlies en rouw zeer individueel.
Mogelijke reacties van de persoon om wie u geeft
De meesten van ons vinden het al moeilijk om de dood te bevatten, maar voor een dierbare met dementie is het concept van de dood echter veel moeilijker. De problemen met denken en redeneren kunnen het voor deze persoon moeilijker maken om een oplossing voor het probleem te vinden. De kans is groot dat de persoon om wie u geeft niet in staat is de verbijstering en de emoties die hij of zij ervaart onder woorden te brengen. Als dit het geval is, kunnen de handelingen een indicatie zijn van de ontreddering. Hij of zij kan bijvoorbeeld plotseling een sterke emotionele gehechtheid ontwikkelen aan een bepaald kledingstuk of sieraad. Hij of zij zal er nooit en te nimmer afstand van willen doen. Het is ook mogelijk dat de persoon uit het niets weigert deel te nemen aan een activiteit waar hij of zij zich vroeger op verheugde.
